Nhằm kịp đáp ứng Hội Nghị Mekong diễn ra tại Siem Reap, Cambodia vào các ngày 7-9/12/2011 này, BS Ngô Thế Vinh gửi đến bạn đọc bài viết mới của anh. Có lẽ BS Ngô Thế Vinh không còn xa lạ gì chúng ta nữa, nên không phải giới thiệu thêm về tác giả. Mời các bạn thưởng thức. Bản tiếng Anh sẽ hoàn thành trong một thời gian ngắn.
Nguyễn Văn Tuấn
Xayaburi: Con cờ Domino trong chuỗi đập Mekong hạ lưu
Gửi Nhóm Bạn Cửu Long
& VN2020 Mekong Group
Nếu không trì hoãn được ít nhất một thập niên, Xayaburi như con cờ Domino đầu tiên đổ xuống, sẽ kéo theo những bước khai thác ồ ạt các con đập hạ lưu khác và hậu quả tác hại trước mắt và lâu dài ra sao trên toàn hệ sinh thái Sông Mekong và Đồng Bằng Sông Cửu Long là không sao lường trước được.
NGÔ THẾ VINH
LỊCH SỬ CHUỖI ĐẬP MEKONG HẠ LƯU
Từ những thập niên 40s, các nhà xây đập Mỹ đã quan tâm tới tiềm năng thủy điện của con sông Mekong. Năm 1957, giữa thời kỳ chiến tranh lạnh, với bảo trợ của Liên Hiệp Quốc, một Ủy Ban Sông Mekong [Mekong River Committee] được thành lập bao gồm 4 nước Thái Lan, Lào, Cam Bốt và Nam Việt Nam với văn phòng thường trực đặt tại Bangkok. Ủy Ban Sông Mekong thời đó đã có một kế hoạch vĩ mô phát triển toàn diện nhằm cải thiện cuộc sống cho toàn thể cư dân sống trong lưu vực, trong đó phải kể tới chuỗi những con đập thủy điện trên vùng Hạ Lưu sông Mekong. Cho dù có một nửa chiều dài sông Mekong chảy qua Vân Nam nhưng Trung Quốc lúc đó còn là một quốc gia khép kín và đã không được nhắc tới.
Nhưng rồi, Chiến Tranh Việt Nam đã lan rộng ra cả ba nước Đông Dương qua hơn ba thập niên, nên kế hoạch xây dựng các đập thủy điện lớn chắn ngang sông Mekong vùng Hạ Lưu và các chương trình khai thác khác đã phải gián đoạn, khiến cho con sông Mekong còn giữ được sự nguyên vẹn thêm một thời gian nữa.
Ngày 05 tháng 04 năm 1995, tại Chiang Rai Thái Lan, Ngoại trưởng Nguyễn Mạnh Cầm đại diện cho Việt Nam đã là người đặt bút ký tên trên bản “Hiệp Ước Hợp Tác Phát Triển Bền Vững Hạ Lưu Sông Mekong” với một danh xưng mới là Ủy Hội Sông Mekong / Mekong River Commission thay vì Ủy Ban / Mekong River Committee như trước đây. [9]
Có một điều lệ thay đổi cơ bản của Ủy Hội Sông Mekong, là không một quốc gia nào có quyền phủ quyết / veto power như quy định của Ủy Ban Sông Mekong trước kia. Người viết cũng đã đưa ra nhận định cách đây hơn một thập niên là Ủy Hội Sông Mekong có thể coi là một “biến thể và xuống cấp” so với Ủy Ban Sông Mekong. [10]
Sau đó những con đập Hạ Lưu từ thời Ủy Ban Sông Mekong đã được các cơ quan tham vấn Canada và Pháp tái đề xuất và được Ban Thư Ký Sông Mekong ấn hành năm 1994. Nhưng rồi toàn thể các dự án ấy bị gác lại vì quá tốn kém và cả do mối e ngại về tác hại rộng rãi trên môi trường và ảnh hưởng trực tiếp tới các cộng đồng cư dân ven sông.
Kể từ đầu năm 2006, các công ty Thái Lan, Mã Lai và Trung Quốc lại được phép tiếp tục thực hiện những cuộc khảo sát về tính khả thi / feasibility của những con “đập dòng chảy / run-of-river” thuộc Lưu Vực Dưới sông Mekong; thứ tự những dự án đập ấy từ bắc xuống nam:
1.Đập Pak Beng, Lào 1,320 MW; bảo trợ dự án: công ty “Trung Quốc” Datang International Power Generation Co. và chánh phủ Lào.
2.Đập Luang Prabang, Lào 1,410 MW; bảo trợ bởi PetroVietnam Power Co. và chánh phủ Lào.
3. Đập Xayaburi, 1.260 MW, tỉnh Xayaburi, Lào; bảo trợ bởi công ty Thái Lan Ch. Karnchang và chánh phủ Lào.
4.Đập Pak Lay, Lào, 1,320 MW tỉnh Xayaburi; bảo trợ bởi công ty “Trung Quốc” Sinohydro Co. tháng 6, 2007 để khảo sát của dự án.
5.Đập Xanakham, Lào, 1,000MW; bảo trợ bởi công ty “Trung Quốc” Datang International Power Generation Co.
6.Đập Pak Chom, biên giới Lào Thái, 1,079 MW
7.Đập Ban Koum, biên giới Lào Thái, 2,230 MW, tỉnh Ubon Ratchathani; bảo trợ bởi Italian-Thai Development Co., Ltd và Asia Corp Holdings Ltd. và chánh phủ Lào.
8.Đập Lat Sua, Lào, 800 MW; bảo trợ bởi Charoen Energy and Water Asia Co. Ltd. /Thái Lan và chánh phủ Lào.
9.Đập Don Sahong 360 MW, tỉnh Champasak, Lào: được bảo trợ bởi công ty Mã Lai Mega First Berhad Co.
10. Đập Stung Treng, Cam Bốt, 980 MW; bảo trợ bởi chánh phủ Nga
11. Đập Sambor, Cam Bốt; bảo trợ bởi công ty “Trung Quốc”/ China Southern Power Grid Co./ CSGP.
Bắc Kinh đã sở hữu 14 con đập Vân Nam thuộc Lưu Vực Trên, nay lại có mặt thêm nơi trong 4 dự án thuộc vùng Hạ Lưu. Chính công ty Trung Quốc Datang International Power Generation Co. đã có liên hệ trong công trình xây con đập Myitsone 6,000 MW Miến Điện trên sông Irrawaddy lớn nhất Đông Nam Á gây rất nhiều tranh cãi. Riêng Việt Nam là quốc gia ở cuối nguồn nhưng vì lợi lộc, cũng bảo trợ cho dự án đập Luang Prabang 1,410 MW lớn hơn con đập Xayaburi. [1]
XAYABURI CON ĐẬP ĐẦU TIÊN
Là con đập dòng chính đầu tiên vùng hạ lưu sông Mekong, cách thủ đô Vạn Tượng 350 km về phía bắc và cách con đập Cảnh Hồng / Jinhong trong chuỗi đập bậc thềm Vân Nam của Trung Quốc 770 km và cách cố đô Luang Prabang 150 km về phía nam. Xayaburi được coi là một trong số 300 con đập lớn của toàn cầu.
[ Hình I – Những Con Đập Dòng Chính Sông Mekong; Source: Stimson Center ]
Xayaburi có chiều rộng 830m, cao 49m, với hồ chứa diện tích 49 km2, dự trù có thêm 2 thang cá / fishes passes và một trạm giang chuyển / navigation lock. Tổn phí xây đập là 3.5 tỉ MK với công xuất 1,260 MW, dự trù hoạt động vào năm 2019 với 95% lượng điện sản xuất sẽ được chuyển về tỉnh Loei Thái Lan qua một đường dẫn dây cáp dài 200km. Tiềm năng hoạt động lâu dài của đập Xayaburi đang còn là một dấu hỏi lớn do lượng phù sa quá lớn bị giữ lại có thể mau chóng làm cạn hồ chứa. Diễn tiến các bước triển khai dự án Xayaburi:
_ Tháng 05, 2007 chánh phủ Lào ký kết với công ty Ch. Karchang Thái Lan để thực hiện dự án đập Xayaburi.
_ Tháng 11, 2008 công ty AF Calenco Thụy Sĩ kết hợp với toán tham vấn Thái khảo sát tính khả thi của con đập.
_ Tháng 02, 2010 bản tường trình EIA / Lượng Giá Ảnh Hưởng Môi Sinh được đệ trình cho Chánh phủ Lào.
_ Tháng 07, 2010 Chánh phủ Lào chính thức ký kết hợp đồng bán điện từ đập Xayaburi cho Thái Lan qua công ty EGAT / Electricity Generating Authority of Thailand.
_ Tháng 04, 2011 Ủy Ban Liên Hợp Ủy Hội Sông Mekong / MRC Joint Committee ra thông cáo báo chí là các thành viên chưa đạt được một thỏa thuận để tiến hành dự án Xayaburi. [8]
_ Tháng 06, 2011 chánh phủ Lào đơn phương “bật đèn xanh” cho công ty Thái Lan Ch.Karnchang triển khai dự án.
_ Khởi đầu một khủng khoảng niềm tin trong nỗ lực hợp tác vùng giữa các thành viên để bảo vệ hệ sinh thái của con sông Mekong.
Theo nội dung của Hiệp Định 1995 của Ủy Hội Sông Mekong / MRC tuy không một thành viên nào còn có quyền phủ quyết [ như quy định của Ủy Ban Sông Mekong trước kia ] nhưng các dự án trên sông Mekong cũng phải trải qua ba giai đoạn PNPCA như: (1) Thủ tục Thông báo / Procedures for Notification, (2) Tham vấn trước / Prior Consultation, (3) Chuẩn thuận / Agreement. Có thể nói, Xayaburi thực sự là dự án đầu tiên phải trải qua tiến trình quyết định PNPCA trên quy mô vùng / a regional decision-making process.
Tưởng cũng nên nói thêm về những quy định và khung thời gian / time frame cho từng bước trong tiến tình PNCPA theo tinh thần Hiệp Định Ủy Hội Sông Mekong 1995: khi có một dự án Sông Mekong, quốc gia thành viên sẽ phải đệ nạp và thông báo cho Ủy Hội Sông Mekong để khởi đầu tiến trình PNPCA; (1) Ủy Hội Sông Mekong đã được chánh phủ Lào Thông Báo chính thức về dự án Xayaburi / PN/ Procedures for Notification từ tháng 09, 2010. (2) Bước thứ hai là Tham-Vấn- Trước / PC / Prior Consultation.. Theo điều lệ 5.5.1 thì thời gian dành cho Tham Vấn Trước là 6 tháng kể từ ngày nhận được Thông Báo. Nhưng cũng có thêm một điều khoản khác 5.5.2 là nếu các nước thành viên chưa đạt được sự đồng thuận thì khung thời gian 6 tháng này có thể được Ủy Ban Liên Hợp Ủy Hội Sông Mekong gia hạn thêm.
Chánh phủ Lào thì cho rằng các tác động xuyên biên giới / transboundary impacts của đập Xayaburi đối với các quốc gia hạ lưu là không chắc sẽ xảy ra nên không cũng không thực tế và cần thiết khi yêu cầu kéo dài thời gian Tham-Khảo-Trước và cho dù có thêm thời gian lâu hơn nữa, thì cũng không thể nào thỏa mãn hết các mối quan tâm của mỗi thành viên.
Viraphonh Viravong, trưởng phái đoàn Lào phát biểu: “Chúng tôi ghi nhận mọi ý kiến đóng góp, chúng tôi sẽ xem xét nhằm có thể đáp ứng tất cả những mối quan ngại.” và phái đoàn đại diện Lào đã đưa ra cam kết: Sẽ tuân thủ những hướng dẫn thiết kế sơ khởi của Ban Thư Ký Ủy Hội Sông Mekong – MRC Secretariat, và sẽ thực hiện tối ưu theo tiêu chuẩn quốc tế nhằm giảm thiểu những ảnh hưởng tác động trên mọi khía cạnh như thủy lộ giao thông, các đoàn di ngư, lượng phù sa, phẩm chất nước, hệ sinh thái nước và cả mức an toàn của con đập ở mức độ có thể chấp nhận được / at acceptable levels.
Nhưng với các quốc gia thành viên khác như Việt Nam, Cam Bốt và cả Thái Lan thì vẫn bày tỏ mối quan ngại về những khiếm khuyết kỹ thuật của dự án, chưa tiên liệu được ảnh hưởng ra sao trên môi trường và trên đời sống của các cộng đồng cư dân trong lưu vực; do đó cần có thêm những cuộc tham khảo rộng rãi trong quần chúng.
Phái đoàn Việt Nam thì cho rằng chưa có những lượng giá thỏa đáng về những tác động tích lũy và xuyên biên giới trên vùng hạ lưu, đặc biệt là nơi Đồng Bằng Sông Cửu Long. Do đó thời gian 6 tháng là không đủ để các quốc gia ven sông có thể tiến hành những cuộc nghiên cứu toàn diện và mang tính định lượng về những tác hại tích lũy có thể có từ con đập Xayaburi. Và Việt Nam đã đưa ra đề nghị hoãn lại dự án Xayaburi cùng với những dự án đập hạ lưu khác ít nhất là 10 năm.
Phái đoàn Cam Bốt cũng cho rằng phải cần nhiều thời gian hơn nữa cho giai đoạn Tham-Vấn-Trước với các nước thành viên và cả với các cộng đồng cư dân sao cho cách hiệu quả. Ngoài phần phát biểu về sự cần thiết có những cuộc nghiên cứu và đánh giá toàn diện về tác động trên môi trường và ảnh hưởng tích lũy của con đập Xayaburi; điểm rất đặc biệt mà phía Cam Bốt nêu ra là “phần chia xẻ lợi nhuận – benefit sharing” từ con đập đối với các quốc gia bị ảnh hưởng, cho vấn đề bảo vệ môi trường liên quốc gia cũng như lập những quỹ xã hội – social funds.
Phái đoàn Thái Lan, tuy cùng với Lào hưởng lợi nguồn điện từ con đập Xayaburi, nhận định rằng đập thủy điện Xayaburi có tầm quan trọng trong kế hoạch phát triển của quốc gia Lào, nhưng đồng thời cũng gây mối quan ngại về suy thoái môi trường với các vùng đất ngập và mất đi nguồn cá và như vậy sẽ ảnh hưởng trực tiếp tới các cộng đồng cư dân sống ven sông Mekong. Jatuporn Buruspat, Tổng Giám Đốc Vụ Tài Nguyên Nước Thái Lan đã có một phát biểu thể hiện mối quan tâm tới xã hội công dân Thái : “Chúng tôi muốn biết tới quan điểm quần chúng và đặc biệt chú ý tới những mối quan tâm của họ.” [8]
Xayaburi là dự án đập được khởi động đầu tiên trong chuỗi 12 con đập hạ lưu trên dòng chính sông Mekong, cũng là con đập thứ nhất nằm bên ngoài lãnh thổ Trung Quốc. Theo lượng giá rất sơ khởi thì sẽ có hơn 200,000 người trực tiếp bị ảnh hưởng vì con đập, trong đó có 2,100 dân làng trên vùng xây đập bị cưỡng bách di dời và phải tái định cư. Chưa kể tới ảnh hưởng trên hàng chục triệu cư dân Lào, Cam Bốt và Việt Nam từ bấy lâu phụ thuộc vào nguồn nước, nguồn cá của sông Mekong như mạch sống của họ.
Trước những bất trắc và thiệt hại hiển nhiên ấy, câu hỏi được đặt ra là ai đứng phía sau thúc đẩy dự án Xayaburi tiến tới? Đó chính là các thế lực tài phiệt và các công ty năng lượng Thái Lan. Thế lực tài chánh thì gồm 4 ngân hàng lớn: Kasikorn Bank, Bangkok Bank, Krung Thai Bank và Siam Commercial Bank. Công ty xây đập là Thai Construction Company Ch. Karnchang. Khi con đập hoàn tất, thì 95% lượng điện sẽ chuyển về Thái Lan bán cho công ty EGAT /Electricity Generating Authority of Thailand.
SAVE THE MEKONG VÀ NHỮNG PETITIONS
Tháng 03, 2011: quyết liệt nhất phải kể tới thỉnh nguyện thư của tổ chức SavetheMekong.org gửi tới 2 Thủ tướng Lào và Thái Lan với yêu cầu “hủy bỏ / cancel” – chứ không phải trì hoãn, toàn dự án đập Xayaburi với mối quan ngại về sự hủy hoại hệ sinh thái trong vùng, và những tàn phá do con đập Xayaburi gây ra sẽ là một tổn thất vĩnh viễn / permanent loss đối với nguồn sống của cư dân trong vùng và cũng là đối với một trong những con sông quý giá nhất của hành tinh này.
Nguồn cá phong phú của con sông Mekong chỉ đứng thứ hai sau con sông Amazon, với hơn 1,000 chủng loại cá, và con đập Xayaburi sẽ ngăn chặn các đoàn di ngư / migratory fishes [ hơn 23 chủng loại], đe dọa tuyệt chủng thêm 41 loại cá khác, trong đó phải kể tới cá Pla Beuk – Mekong Giant Catfish, cùng với loại cá Irrawaddy Dophin, được coi là chủng loại quan trọng / flagship species biểu tượng cho sự lành mạnh của hệ sinh thái sông Mekong.
Ame Trandem, Giám Đốc Chương trình Đông Nam Á của tổ chức IRN / Mạng Sông Quốc Tế cũng có một nhận định tương tự: “Nếu đập Xayaburi được xây xong , nó sẽ mở cửa cho hàng loạt cho những con đập dòng chính khác gây tổn hại không thể đảo nghịch trên toàn hệ sinh thái của con sông.” [4]
Tháng 04, 2011: do sự chống đối rộng rãi của cư dân trong cùng hạ lưu sông Mekong và cả các tổ chức môi sinh địa phương và quốc tế, khiến các chánh phủ trong vùng đã phải hoãn đi tới quyết định về con đập Xayaburi. Nhưng từ đó tới nay, Lào và công ty xây đập Thái Lan vẫn cứ âm thầm đơn phương cho tiến hành dự án.
Bằng chứng là chỉ mới đây thôi [ 09-19-2011], phóng viên Bangkok Post khi trở lại viếng thăm hiện trường xây đập Xayaburi, để thấy rằng mọi trang thiết bị nặng kể cả những giàn máy đào xới / backhoes vẫn liên tục hoạt động, với hơn 90% công trình làm con đường dẫn tới vùng xây đập đã hoàn tất.
[ Hình II: Công trường xây Đập Xayaburi vẫn không ngưng hoạt động;Source: International River Network ]
Viraphonh Viravong Tổng Giám đốc Điện Lực Nhà nước Lào đã cố gắng giải thích và bào chữa cho sự kiện rất nghịch lý và như một vi phạm này: “ Dĩ nhiên là chỉ khi nào công trình đập Xayaburi được khởi động, con đường dẫn mới được xử dụng. Bằng không thì mọi tiện nghi sẽ thuộc về chánh quyền sở tại, giúp họ có đường xá đi tới những làng mạc thôn bản.” [3]
LƯỢNG GIÁ MÔI SINH THIÊN LỆCH
Chỉ mới đây thôi, vào tháng 5, 2011 chánh phủ Lào đã lại thuê công ty Thụy Sĩ có tên là Poyry Energy AG thực hiện “chỉ trong vòng 3 tháng”, một cuộc khảo sát Lượng Giá Ảnh Hưởng Môi Sinh / EIA của con đập Xayaburi – như thêm một đáp ứng chiếu lệ theo yêu cầu của MRC / Ủy Hội Sông Mekong, chuẩn bị cho bước “quyết định cấp vùng” nên hay không nên khởi công xây con đập Xayaburi vào cuối năm nay. Số phận con đập Xayaburi sẽ được quyết định trong hội nghị Ủy Hội Sông Mekong tại Siem Reap, Cam Bốt trong 3 ngày 7, 8, 9 tháng 12, 2011.
Chỉ trong thời gian ngắn ngủi ấy, tuy phải đối đầu với bao nhiêu bất trắc, với những vấn nạn chưa có câu trả lời nhưng Poyry đã đi tới ngay kết luận mang tính phỏng đoán rằng ảnh hưởng tác hại của con đập là không đáng kể trên cư dân Lào và cả các quốc gia kế cận và cho rằng Lào có thể tiến hành xây con đập.
Poyry đã tự quảng cáo là một công ty tham vấn và kỹ thuật toàn cầu / global consulting and engineering company, với phẩm chất cao nhất đưa tới giải pháp toàn diện; có khả năng chuyên sâu trong các lãnh vực năng lượng, kỹ nghệ, thiết kế đô thị, nước và môi trường. Poyry có tới 7,000 chuyên viên với mạng lưới văn phòng trên 50 quốc gia. Cổ phiếu trị giá của công ty năm 2010 lên tới 682 triệu Euro.
Lào chọn thuê Poyry do công ty này đã có một quá trình liên hệ với các dự án đập trong vùng hạ lưu sông Mekong. Poyry cũng đã và đang có liên hệ với công ty xây đập Thái Lan Ch. Karnchang trong dự án đập Nam Ngum-2 và cũng dễ hiểu là tại sao, Poyry luôn luôn đưa ra những “lượng giá thuận lợi” cho cho người bạn đối tác làm ăn lâu dài của mình, cho dù có những bằng chứng hiển nhiên là trái ngược. [4]
Nam Ngum-2 là con đập thứ hai trên sông Nam Ngum, một phụ lưu chính của sông Mekong, công suất 615 MW, cách con đập Nam Ngum-1 35 km về phía thượng nguồn, cũng do công ty Poyry lượng giá ảnh hưởng môi sinh và tính khả thi / feasibility của con đập. Toàn thể lượng điện từ Nam Ngum-2 cũng sẽ được chuyển nhượng cho Thái Lan / EGAT / Electricity Generating Authority of Thailand.
Năm 1971, đập Nam Ngum-1 hoàn tất: có thể nói Lào là quốc gia đầu tiên và sớm nhất có đập thủy điện trong lưu vực Sông Mekong giữa những năm giông bão của cuộc chiến tranh Việt Nam.
[ Hình III – Nam Ngum-1 Đập Thủy Điện đầu tiên của Lào 1971 trên một phụ lưu chính sông Mekong; Source: photo by Ngô Thế Vinh 12/2000 ]
Bốn mươi năm sau đập Nam Ngum-1 [ 1971- 2011 ] Lào vẫn là một đất nước kém phát triển và nghẻo nhất so với các quốc gia trong vùng. Chiến lược của Lào là sẽ trở thành một “xứ Kuwait thủy điện Đông Nam Á.”
Nam Viyaketh, Bột trưởng Công Thương của chánh phủ Lào tuyên bố: “Nếu mọi nguồn năng lượng được khai thác, Lào sẽ trở thành Chuỗi Bình Phát Điện của Đông Nam Á – Battery of Southeast Asia, chúng tôi sẽ bán nguồn điện ấy cho các nước láng giềng và Lào sẽ trở nên giàu có.” [11] Nhưng còn rủi ro thì ra sao đối với Con Sông Mẹ – Mae Nam Khong như mạch sống của người dân Lào thì vẫn còn là những ẩn số.
XAYABURI VÀ HIỆU ỨNG DOMINO
Hiệu ứng Domino là một chuỗi phản ứng tiếp theo một biến động đầu tiên tạo nên những chuyển biến tương tự nơi vùng kế cận và cứ tiếp tục phản ứng như vậy theo chuỗi / in linear sequence. Tượng hình là một chuỗi những con cờ Dominoes, được xếp thẳng đứng và khi quân cờ Domino đầu tiên bị đổ xuống sẽ tạo hiệu ứng xô ngã con cờ tiếp theo và cứ tiếp tục một chuỗi phản ứng như vậy cho tới con cờ Domino đứng chót.
Đập Xayaburi sẽ là quân cờ Domino đầu tiên ấy, nếu không trì hoãn được ít nhất một thập niên tới năm 2020, theo như khuyến cáo của Ủy Hội Sông Mekong / Mekong River Commission [ 1995 – Present ], sẽ có hiệu ứng kéo theo những bước khai triển ồ ạt của chuỗi những con đập hạ lưu khác và hậu quả ra sao trên hệ sinh thái sông Mekong và nơi Đồng Bằng Sông Cửu Long phải nói là không lường trước được.
LÀM GÌ TRONG MƯỜI NĂM TỚI 2010 – 2020 ?
Một năm qua đi kể từ ngày Ủy Hội Sông Mekong ra khuyến cáo về Lượng Giá Môi Trường Chiến Lược / Strategic Environmental Assessment 2010 : sẽ không có con đập hạ lưu nào khởi công trong vòng 10 năm tới để có thêm thời gian cho những cuộc khảo sát nghiên cứu. Ts Lê Đức Trung, trưởng đoàn Việt Nam trong thông cáo báo chí 14-04-2011, cũng chính thức đề nghị trì hoãn dự án Xayaburi và các dự án thủy điện khác trên dòng chính sông Mekong ít nhất là 10 năm cho dù chánh phủ Lào vẫn nhấn mạnh quá trình PNPCA đã hoàn chỉnh.
Mười năm ấy 2010-2020 chẳng phải là một thời gian dài cho một chiến lược môi sinh nhằm bảo vệ sông Mekong và Đồng bằng Sông Cửu Long. Cách đây ngót một thập niên, khi viết về Đại Học Cẩn Thơ [14], người viết đã có nhận định là không thể thụ động ngồi chờ nguồn thông tin do bên ngoài tùy tiện cung cấp mà vì lý do sống còn, chúng ta phải hết sức tích cực và trực tiếp đi tìm kiếm những gì mà chúng ta cần biết – đó là những dữ kiện khách quan. Điều ấy đòi hỏi cho một chiến lược bảo vệ môi sinh với tầm nhìn xa, với một đội ngũ chuyên viên không những chỉ có trình độ mà còn có lòng thiết tha với công việc chuyên môn của họ.
Người viết tiếp sau đó cũng đưa ra những đề xuất – đến nay tuy đã hơn 10 năm nhưng vẫn còn nguyên tính thời sự và khẩn trương đối với tình hình hiện tại.
Đại Học Cần Thơ – từng được mệnh danh là Ngọn Hải Đăng của Đồng Bằng Sông Cửu Long, rất cần có Phân Khoa Sông Mekong như một “think tank” một trung tâm nghiên cứu giảng dạy và là nguồn cung cấp chất xám. Ban giảng huấn ngoài thành phần cơ hữu của nhà trường, sẽ bao gồm các chuyên gia của Ủy Hội Sông Mekong, Ủy Hội Sông Mississippi, nhóm Chuyên Viên Tham vấn Quốc tế bên cạnh MRC. Họ sẽ được mời như những Giáo Sư Thỉnh Giảng. Tài liệu giảng của họ sẽ là nguồn thông tin vô cùng quý giá do từ những đúc kết qua thực tiễn.
Chọn lọc tuyển sinh không phải chỉ có Việt Nam mà cả từ các quốc gia trong lưu vực, hướng tới đào tạo các kỹ sư môi sinh [trình độ Master of Science] được tiếp cận với thực tiễn bằng những chuyến du khảo / fieldtrips qua các trọng điểm của con sông Mekong, qua các con đập, và không thể thiếu một thời gian thực tập “on-the-job training”tại các cơ sở của Ủy Hội Sông Mekong. Họ sẽ ra trường với một tiểu luận tốt nghiệp về những đề tài khác nhau liên quan tới hệ sinh thái của con sông Mekong.
Về phương diện chánh quyền, cần thiết lập ngay một mạng lưới “Tùy viên Môi sinh” [Đã có những tùy viên quân sự, tùy viên văn hóa, tại sao không thể có tùy viên môi sinh ] đặc trách sông Mekong trong các Tòa Đại sứ và Sứ quán tại các quốc gia trong lưu vực: như tòa lãnh sự Việt Nam ở Côn Minh Vân Nam, bốn tòa đại sứ Việt Nam ở Miến Điện, Thái Lan, Lào và Cam Bốt. Họ sẽ là tai mắt, là những trạm quan sát sống cho Phân Khoa Sông Mekong, Ủy Ban Sông Mekong Việt Nam và Bộ Bảo Vệ Môi Trường.
Trong một cuộc phỏng vấn 02-10- 2011 của đài Á Châu Tự Do / RFA [13], trả lời câu hỏi là chánh phủ các nước hạ nguồn sông Mekong cần phải làm gì để cứu vãn môi sinh và sinh kế cho toàn bộ dân cư trong khu vực hạ lưu?
Kỹ sư Phạm Phan Long, thuộc Hội Sinh Thái Việt / Viet Ecology Foundation đã phát biểu: là ngoài quyết định ngưng xây đập Xayaburi và các con đập khác trên sông Mekong, cần thêm những biện pháp khác mà các nước hạ lưu có thể làm, bao gồm: thiết lập quỹ “Mekong Fund” bảo vệ môi trường và cứu trợ hạn hán, lũ lụt; phục hồi rừng và thảm thực vật; phát triển nông ngư nghiệp, sống với hạn hán và sống với mặn như đã sống với phèn và sống với lũ; phát triển hoạt động kinh tế huấn nghệ bớt dựa vào thiên nhiên sông hồ; trong 10 năm tới nghiên cứu thủy điện theo tiêu chuẩn quốc tế và cần có dung tích hồ chứa dành riêng cho ưu tiên chống lụt và giảm hạn. [13]
Đây cũng là quan điểm của phái đoàn Cam Bốt khi nói tới “chia xẻ lợi nhuận – benefits sharing” từ các con đập như một đền bù cho những thiệt hại trên các cộng đồng cư dân ven sông. “Mekong Fund” sẽ là một quỹ bảo hiểm cho mọi rủi ro cho dù lớn hay nhỏ, trong tiến trình khai thác nguồn tài nguyên từ con Sông Mekong, trong đó có tài nguyên nước và những con đập thủy điện.
Một câu hỏi cấp thiết đặt ra cho Ủy Ban Sông Mekong Việt Nam: làm sao để kịp thời đưa ra những tiêu chuẩn cơ bản – baseline criteria, những thông số khoa học – scientific parameters không phải chỉ riêng cho con đập Xayaburi mà cả những con đập khác trong tiến trình PNPCA như (1) bảo đảm lưu lượng tối thiểu trong mùa khô hạn, (2) lưu lượng tối đa trong mùa mưa lũ với con sông Tonle Sap chảy hai chiều, (3) bảo đảm nguồn cá và đường di chuyển của các đoàn di ngư, (4) phẩm chất nước và trữ lượng phù sa cho Đồng Bằng Sông Cửu Long, (5) và quan trọng là sự cam kết tuân thủ cùng với những biện pháp theo dõi và chế tài khi bất cứ một thành viên nào vi phạm – out of line các tiêu chuẩn cơ bản ấy.
Cũng vẫn câu hỏi ấy, đặt ra cho Ủy Ban Sông Mekong Việt Nam là: tiến trình PNPCA sẽ diễn tiến ra sao nếu đó là dự án đập Luang Prabang 1,410 MW của PetroVietnam Power Co. – thay vì là con đập Xayaburi với công ty Ch. Karnchang Thái Lan; người viết cho rằng Việt Nam cũng đang liều lĩnh đi trên những tảng băng mỏng – walks on thin ice, và với tiêu chuẩn nước đôi – double standard , Việt Nam sẽ không dễ dàng gì để có những câu trả lời thuyết phục và thỏa đáng.
NGÔ THẾ VINH
21 – 11 – 2011
THAM KHẢO:
1/ Mekong – Cửu Long 2011 A Look Forward into the Next Half Century; Ngo The Vinh, Viet Ecology Foundation 01- 11- 2011
http://www.vietecology.org/Article.aspx/Article/63
2/ Illegal Construction on the Xayaburi Forges Ahead; Ame Trandem, International Rivers 08-04- 2011
3/ Bangkok Post Updated on Xayaburi Construction; Bangkok Post Sunday, 09 -18- 2011
4/ Petition to Cancel the Xayaburi Dam. Ame Trandem, Southeast Asia Program Director, International Rivers, 11- 09- 2011 http://salsa.democracyinaction.org/o/2486/p/dia/action/public/?action_KEY=8547
5/ Laos Uses New Report to Greenwash the Xayaburi Dam; Press Release International Rivers, 09- 11- 2011http://www.internationalrivers.org/en/2011-11-8/laos-uses-new-report-greenwash-xayaburi-dam
6/ Southeast Asian Dam Still a Carbon Source Ten Years Later; Katy Yan, International Rivers 10- 26- 2011http://www.internationalrivers.org/en/blog/katy-yan/2011-10-26/southeast-asian-dam-still-carbon-emitter-ten-years-later
7/ US Senate Hearing Recognizes Mainstream Dam Threat to Mekong River; International Press Release 09- 24- 2010http://www.internationalrivers.org/en/2010-9-23/us-senate-congressional-hearing-recognizes-mainstream-dam-threat-mekong-river
8/ Lower Mekong Countries Take Prior Consultationn on Xayaburi Project to Ministerial Level. MRC Vientiane Lao PDR, 04- 19- 2011, http://www.mrcmekong.org/news-and-events/news/lower-mekong-countries-take-prior-consultation-on-xayaburi-project-to-ministerial-level/
9/ Agreement on the Cooperation for the Sustainable Development of the Mekong River Basin, Chiang Rai, Thailand, 04- 05- 1995
10/ Nửa Thế Kỷ 1957-2007 Từ Ủy Ban Sông Mekong Tới Ủy Hội Sông Mekong; Ngô Thế Vinh 06- 2007, Thế Kỷ 21, No. 219, July 2007
11/ Laos Turns to HydroPower to be Asia’s Battery; Jared Ferrie, The Christian Science Monitor, July 2, 2010
12/ Mekong Tipping Point: Hydropower Dams, Human Security and Regional Stability; Richard P. Cronin, Timothy Hamlin; The Henry L. Stimson Center 2010
13/ Lancang-Mekong Initiative; A Foundation for the Long Term Cooperation and Prosperity for China and ASEAN, Pham Phan Long, Feb 2011, http://www.rfa.org/vietnamese/in_depth/How-To-Save-The-Mekong-River-part-2-02102011054706.html?searchterm=None
14/ Viện Đại Học Cần Thơ, Đồng Bằng Sông Cửu Long và Con Sông Mekong; Ngô Thế Vinh, Thế Kỷ 21 06- 2002
