Phan Văn Thắng (thực hiện) - Các quan chức cao cấp của Bộ GD và ĐT suốt ngày chỉ "loay hoay" đổi mới những điều vụn vặt, chắp vá theo kiểu "sai đâu sửa đấy". Nào là bỏ thi tốt nghiệp theo cụm trường. Nào là bỏ chấm chéo, nào là thêm khối thi vào ĐH, thêm địa điểm thi, bỏ thanh tra ủy quyền, nào là khôi phục việc tuyển thẳng vào ĐH, CĐ... - Phó GS Văn Như Cương
Cản trở sự tiến lên của xã hội
- Theo ông, vấn đề nguy hiểm nhất hiện nay của nền giáo dục Việt Nam là gì?
- Là hầu hết cái gì cũng giống như cũ, thậm chí là rất cũ. Trong một xã hội đang chuyển mình mạnh mẽ như VN thì một nền GD dẫm chân tại chỗ là một nền GD bị "bại liệt", nó cản trở sự tiến lên của xã hội. Cách quản lí GD cũ kĩ, quan điểm và triết lí về GD cũ kĩ, hệ thống GD cũ kĩ, chương trình cũ kĩ, cách dạy cách học cũ kĩ... Đó là những thứ đang làm cho nền GD chúng ta chết dần chết mòn.
- Đâu là nguồn gốc của những sự trì trệ đó trong GD?
- Nguồn gốc của những điều tệ hại trên đây bắt nguồn từ nhiều phía, nhiều mặt khác nhau. Nhưng có lẽ điều quan trọng là do sự quan tâm của những người đứng đầu đất nước. Chúng ta được nghe nhiều lần rằng "GD là quốc sách hàng đầu". Đó là một chân lí, không chỉ Đảng ta nói, lãnh tụ ta nói, mà tất cả các nước, ai cũng biết như thế và cũng nói như thế. Nhưng cố nhiên, chỉ nói không thôi thì khẩu hiệu vẫn chỉ là... khẩu hiệu.
Ngoài ra phải kể đến năng lực của các nhà quản lí GD từ cấp cao nhất trở xuống. Hơn một năm sau Đại hội Đảng lần XI, chúng ta chưa rõ việc "đổi mới căn bản và toàn diện" sẽ tiến hành ra sao, với kế hoạch, tiến độ như thế nào?
Các quan chức cao cấp của Bộ GD và ĐT suốt ngày chỉ "loay hoay" đổi mới những điều vụn vặt, chắp vá theo kiểu "sai đâu sửa đấy". Nào là bỏ thi tốt nghiệp theo cụm trường. Nào là bỏ chấm chéo, nào là thêm khối thi vào ĐH, thêm địa điểm thi, bỏ thanh tra ủy quyền, nào là khôi phục việc tuyển thẳng vào ĐH, CĐ...
Nói như vậy để thấy rằng đội ngũ các nhà quản lí GD của ta còn chưa xứng tầm để thực hiện cái quyết định đúng đắn về đổi mới GD.
- Trong GD hiện đại, vai trò của người thầy có gì khác trước?
- Khi chế độ xã hội thay đổi thì vai trò của mỗi tầng lớp người của xã hội có những thay đổi nhất định. Như doanh nghiệp, thương nghiệp trong kinh tế thị trường hiện nay rất được đề cao, được tôn vinh.
Trong lúc đó thì vai trò, vị thế của người thầy giáo không có gì thay đổi lớn. Chức năng của người thầy giáo vẫn là truyền thụ kiến thức tới tầng lớp thanh, thiếu niên, và vai trò của họ được xã hội và chính quyền tôn trọng. Điều đó nói lên rằng trong bất kì xã hội nào, chế độ nào - trừ các chế độ diệt chủng - GD cũng đóng vai trò quan trọng số một để làm cho xã hội văn minh hơn, tiến bộ hơn.
- Ông có nhận xét gì khi hệ thống các trường ĐH sư phạm trong cả nước đã chuyển sang mô hình ĐH đa ngành. Từ chỗ đào tạo ra các nhà giáo,bây giờ họ đào tạo cả kĩ sư trồng trọt và chăn nuôi, cả nghề maketing lẫn kế toán?!
- Đó là điều mà tôi khó hiểu, mặc dầu không phải là tất cả các trường ĐHSP đều chuyển sang ĐH đa ngành. Điều khó hiểu hơn là khá nhiều trường CĐSP ở các tỉnh tự nâng cấp lên thành ĐH, nhưng không phải là ĐHSP mà là ĐH đa ngành.
Số giáo viên CĐSP cũ trở thành giảng viên ĐH (ngoài ra có bổ sung thêm một số ít giảng viên khác). Và đấy là hiện tượng mà người ta thường gọi một cách hài hước là "cơm chấm cơm".
Cũng không ngoa khi người ta gọi các trường ĐH như vậy là trường phổ thông cấp bốn, thậm chí là cấp ba rưỡi. Có một quy luật luôn luôn đúng về mối quan hệ giữa số lượng và chất lượng.
Đó là quy luật tỉ lệ nghịch: Số lượng càng tăng thì chất lượng càng giảm. Có lẽ đã đến lúc phải ngừng tăng số lượng các trường ĐH như thế để bước vào giai đoạn nâng cao chất lượng.
PGS Văn Như Cương. Ảnh: Lê Anh Dũng
Muốn làm lãnh đạo, phải học nhiều thứ lắm
- Một thực tế hiện nay là đào tạo hệ tại chức và bậc cao học, thậm chí cả bậc tiến sĩ nữa, quá dễ dãi, chất lượng quá thấp, quá kém và có quá nhiều tiêu cực. Theo ông thì có nên tiếp tục tồn tại mô hình đào tạo này? Tại sao?
- Mô hình đào tạo này nhằm đáp ứng yêu cầu về văn bằng của một số người. Một ông giám đốc Sở GD và ĐT nào đó còn một năm nữa sẽ về hưu. Tổ chức sẽ lựa chọn một trong vài ba người kế nhiệm ông. Ai trong số người đó có bằng cấp cao hơn thì cơ hội nhiều hơn.
Bởi vậy ai cũng cố gắng đi học để có cái bằng thạc sĩ, thạc sĩ gì cũng được, miễn là có, tiến sĩ thì lại càng tốt hơn nữa. Cái "chủ nghĩa lý lịch" ngày xưa đã lỗi thời, bây giờ phải là "chủ nghĩa văn bằng" mới có tác dụng trong khâu tuyển dụng. Vì thế mới sinh ra nạn bằng giả (nói đúng hơn là bằng thật, nhưng học thì giả và thi cũng giả).
Tôi rất mong rằng, trong khâu tuyển dụng người làm việc, "chủ nghĩa lý lịch" hay "chủ nghĩa văn bằng" đều không có vị trí quan trọng, mà chỉ có "chủ nghĩa năng lực và đạo đức". Ai tài hơn, ai tốt hơn thì được ưu tiên tuyển dụng hơn. Nếu như thế thì cái mô hình tại chức, từ xa... vẫn tồn tại, nhưng để phục vụ yêu cầu của những người muốn học để hiểu biết nhiều hơn, chứ không phải để leo cao hơn trong thang chức vụ.
- Giả dụ, nếu có một trường ĐH học tư thục ở Nghệ An thì ông sẽ lựa chọn mô hình đào tạo nào và sẽ ưu tiên lựa chọn ngành nghề đào tạo như thế nào?
- Cái "nếu" này rất to đây. Nếu tôi còn trẻ, nếu tôi có rất nhiều tiền, hoặc nếu tôi có các đại gia tài trợ..., tôi sẽ mở một trường ĐH tư thục tại Nghệ An, quê hương tôi. Tôi chưa biết đặt tên trường là gì cho thích hợp và hấp dẫn, nhưng mục tiêu GD của nhà trường là đào tạo những người có phẩm chất lãnh đạo cao.
Tôi còn nhớ câu chuyện hồi sinh viên: Cả tổ góp tiền để làm một bữa liên hoan, và phân công nhau làm việc. Ai thạo đi chợ thì ra chợ mua các thứ. Ai biết làm thịt gà thì làm, ai biết thái thịt bò thì thái, ai biết nhặt rau thì nhặt, ai biết rửa bát thì rửa... Một bạn hỏi: Thế người không biết làm một việc gì cả thì sao? Trả lời: Thì đứng ra lãnh đạo chúng tôi làm!...
Đó là chuyện ngày xưa, còn trong thời đại này muốn làm lãnh đạo thì phải học nhiều lắm, rất nhiều... Tại sao muốn làm nghề gì cũng phải học mà làm lãnh đạo thì có thể "vừa học vừa làm" hoặc "vừa làm vừa học"?
Bởi vậy, một trường chuyên đào tạo các nhà lãnh đạo rất là cần thiết. Chắc chắn là chương trình học sẽ rất nặng. Phải học nhiều ngoại ngữ để nói thông viết thạo, nghe chuẩn. Phải học nhiều thứ triết học cổ kim đông tây.
Phải học cách giao tiếp, học cách nghe cách nói, học cách ăn cách gói. Phải học các môn khoa học và công nghệ cao siêu. Phải biết các môn xã hội, văn chương thơ phú, phải học để hiểu các môn nghệ thuật tinh tế..., và cố nhiên phải học phương pháp lãnh đạo, phương pháp dùng người...
-Tại sao ông lại lựa chọn trường đào tạo lãnh đạo mà không đào tạo doanh nhân như ông Giản Tư Trung đã và đang làm?
- Trường đào tạo doanh nhân cũng rất cần, nhưng những doanh nhân thành đạt chỉ làm cho gia đình họ hay công ty của họ giầu có lên mà thôi.
Còn những nhà lãnh đạo xuất sắc thì có phạm vi ảnh hưởng rộng rãi hơn nhiều. Một ông Chủ tịch tỉnh xuất sắc thì cả mấy triệu người dân trong tỉnh đều được lợi. Một ông Bộ trưởng GD tài năng thì nền GD đất nước sẽ đi lên và đất nước đó có thể "hóa rồng"...
Chữ Thầy
- Có cái gì, đặc điểm gì khác không trong cái cách học, trong truyền thống học tập của người Việt và ở các nước khác?
- Nước ta có nhiều địa phương được gọi là đất học: Nghệ An, Nam Định, Bắc Ninh, Huế... Truyền thống học tập của xứ Nghệ là "học gạo", có nghĩa là học để kiếm cơm, kiếm gạo, để có thể thoát đói giảm nghèo.
Ngày xưa, thời phong kiến, học để thi đỗ làm quan, cùng lắm nếu không đỗ đạt cao thì làm ông thầy đồ. Xứ Nghệ ta lắm thầy đồ và do đó thường được gọi là Đồ Nghệ. Cố nhiên cách học đó đã lạc hậu, ngày nay các kiểu học vẹt, học thuộc lòng, học tủ, học nhồi, học nhét... đang bị lên án gay gắt.
Bây giờ phải học một cách thông minh hơn, chủ động hơn, sáng tạo hơn, thực tế hơn và có hiệu quả hơn. Và đó cũng là yêu cầu với một nền GD đổi mới.
- Ông có cảm giác như thế nào khi về thăm ĐH Sư phạm Vinh, khi mà trường không còn tên cũ, khi mà bên cạnh khoa toán năm xưa lại có thêm các ngành mới xa lạ với mục tiêu đào tạo của một trường ĐH sư phạm?
- Cũng không thấy hụt hẫng gì lắm. Chỉ băn khoăn là nhiều trường ĐHSP không bị "đa ngành hóa" như ĐHSP Vinh, ví dụ ĐHSP Hà Nội, ĐHSP Huế, ĐHSP t/p HCM... Có lẽ là do một đặc thù nào đó của thành phố Vinh, hoặc là do ngẫu hứng của một nhà lãnh đạo nào đó.
- Với tư cách một nhà sư phạm, ông sẽ nói với các bạn sinh viên đang theo học các trường sư phạm điều gì?
- Trước đây khi còn ở ĐHSP Vinh, tôi thường nói với sinh viên của tôi, những nhà giáo tương lai, như thế này: Mỗi nghề đều có một đối tượng mà mình tiếp xúc hàng ngày để làm việc.
Đối tượng của bác sĩ là bệnh nhân, của bác sĩ thú y là bò, dê, heo, ngựa..., của kĩ sư hải sản là tôm tép, cá mú..., của kĩ sư xây dựng là gạch đá vôi vữa...., của nhà thiên văn là những ngôi sao xa xăm, của nhà toán học là những phương trình khô khan....
Còn đối tượng của chúng ta, những thầy cô giáo, là những thanh, thiếu niên đang ở độ tuổi đẹp như trăng rằm. Có gì vui hơn thế trong nghề nghiệp của chúng ta? Có gì quan trọng hơn thế trong nghề nghiệp chúng ta?
Tôi chỉ có một lời khuyên, đúng hơn là một lời tâm sự, với các nhà giáo: Hãy làm việc và cư xử sao cho ta không cảm thấy ngượng ngùng khi có người gọi ta bằng Thầy!
Tuần Việt Nam biên tập & lược trích theo Văn hóa Nghệ An
